HOME

een terug

NRC Handelsblad 24-12-1975.

 https://resolver.kb.nl/resolve?urn=KBNRC01:000031612:mpeg21:p018

ANDERE ECONOMIE

WERELD GAAT AAN PRODUKTIE TEN ONDER

door Wouter van Dieren

[....]

In de tweede helft van 1975 zou de economie weer kunnen opleven, zo werd in de eerste helft van '75 voorspeld. Inmiddels ziet het ernaar uit dat dat deel van 1975 nog altijd niet is aangebroken.. De economische recessie duurt voort. Politici pompen geld in de economie, houden noodlijdende bedrijven op de been, richten bureaus in voor steun aan producenten van garen en band, zomerjurken en ondergoed, in afwachting van als het weer beter gaat.

Intussen doen zij samen met economen van allerhande pluimage uitspraken over de oorzaken van de malaise en er schijnt nu enige overeenstemming te bestaan. De werknemers verdienen te veel en geven te weinig uit, daar komt het voor een leek ongeveer op neer.

Op de tv verschijnen nogal gênante interviews van onderdanige verslaggevers, die van bankpresidenten, ministers of economie-hoogleraren het verlossende woord afsmeken: Wanneer, o wanneer komt Het Grote Herstel? Waarom is dit zo gênant? De vraag wordt gesteld aan mensen, die vermoedelijk net zoveel of weinig inzicht hebben in een samenleving als iedere andere gemiddelde econoom of bestuurder. Dat wil zeggen dat ook zij niet in de toekomst kunnen kijken, vooral niet als het waarschijnlijk is dat de oorzaken van de crisis buiten het kader van het gewone economische en politieke denken vallen.

In de groeiende stroom literatuur over de crisis wordt de opvatting de gangbare economische theorie is versleten steeds vaker gehoord. Hazel Henderson, van het Princeton Center for Alternative Futures, en prof. Kenneth Watt van de universiteit van Californië hebben hierover enkele belangrijke publikaties doen verschijnen. Ook Alvin Toffler, auteur van Toekomstschok, heeft zich in het koor van de anti-economen gemengd, met een boekje vol provocerende informatie, dat helaas ontsierd wordt door allerlei dramatische toekomst-scenario's, een slechte truc om indruk te maken. Lopende band Henderson, Toffler en Watt wijzen op het merkwaardige feit dat in tijden van crisis steeds weer vergeten wordt dat de gangbare economische theorie volledig te kort schiet in het begrijpen van die gebeurtenissen in de samenleving, die het economische gebeuren toch bepalen. Economen zien het economische proces voornamelijk als een geisoleerde gebeurtenis, waarop een aantal beleidsvarianten kan worden toegepast. Kies je de juiste combinatie, dan loopt de machine weer. Daarvoor kan bijv. gekozen worden uit loonmatiging, extra investeringen, meer overheidsbestedingen, verlaging belastingen, spreiding werkgelegenheid, devaluatie en nog wat vergelijkbare zaken.

Aan de politieke, sociale, psychologische of andere dieper liggende oorzaken komen economen zo nooit toe. Zij zien de economie als een lopende band, waarop iets gebeurt dat je met genoemde zg. beleids-instrumenten kunt aanpakken, Ze vergeten dat die band ergens vandaan komt, ergens heen gaat en door iets wordt aangedreven. Bovendien staan er mensen om de band die hun motieven hebben om het ding sneller, langzamer of niet te laten lopen. Als we die aandrijfkrachten en de omgeving van de band analyseren, dan hebben we niets aan de economie als wetenschap, maar wel aan fysica, biologie en soms de sociale en politieke wetenschappen.

Een tv-verslaggever op zoek naar het Verlossende Woord moest maar eens een wetenschapper uit die hoeken ondervragen. Economen blijken aan al deze disciplines geen boodschap te hebben. Als het aan hen ligt, groeien de bomen de hemel in, zijn water, lucht en ruimte onbeperkt beschikbaar en bij verontreiniging toch steeds technisch herstelbaar, en kunnen we makkelijk nog een paar verdubbelingen van het energieniveau verdragen.

Dovemansoren

Naar de enkele economen, die dit niet geloven, bijv. Mishan of Hueting, wordt niet geluisterd, al verkeren dezen in gezelschap van prof. Pen, die hen in het decembernummer van het Hollands Maandblad fel bijvalt. Ook prof. dr. W. van Gooi, voorzitter van de Landelijke Stuurgroep voor Energie Onderzoek, die in het VNO-boekje Zorgen voor Morgen schrijft dat om fysische redenen een onbeperkte energiegroei niet kan en niet mag, moet op dezelfde dovemansoren rekenen, want de meeste economen zullen aanvoeren dat het plafond nog steeds niet is bereikt. Wanneer dan wel? Later.

Genoeg is nog altijd niet genoeg.

Weten zij veel van de natuurwetten van de fysica of de ecologie. Dichter bij huis, maar evenmin begrepen, zijn de merkwaardige veronderstellingen, die in de gangbare economische theorie zijn ingebouwd. Zo is daar de wens, die tot wet is geworden, dat de consument een bodemloze put is, waarin steeds nieuwe produkten in zelfs steeds grotere hoeveelheden kunnen worden geloosd.

In een in uitvoering zijnde studie van de Voorlopige Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid, de zg. Algemene Toekomst Verkenning, wordt verwacht en voorspeld dat de consumptie de komende 25 jaar nog eens met bijna 4% per jaar zal (moeten) groeien. Men stelle zich dit voor: bij een spoedig niet meer stijgende bevolking betekent dit dat we tegen die tijd ongeveer 3x zoveel spullen en energie per persoon zullen verbruiken als vandaag. Voor Pen is deze als verrassingsvrij aangeduide voorspelling aanleiding tot groot sarcasme. Een dergelijk produktieniveau leidt tot iets wat op Manhattan lijkt, schrijft hij. Veel consumptie van gemaakte goederen, dat wel, maar letterlijk ten koste van Veluwe, Drenthe, nog wat andere restjes bomen, van water, stilte, gezondheid, daar komt zijn boze artikel op neer.

En daarmee raken we aan het ingewikkeldste dat economen zich kunnen voorstellen: produktie van iets gaat altijd ten koste van iets anders; dat is de gevolgtrekking, die uit de eerste hoofdwet van de thermodynamica (een stukje natuurkunde) moet worden getrokken. Die wet leert dat materie niet kan worden gemaakt noch vernietigd. Om iets te produceren moet elders dus iets worden afgebroken of weggehaald. Geen probleem, zeggen economen, want die vernietiging kan worden gecompenseerd, bijv. door een Technische Vinding, waarmee ze dan tegen de tweede hoofdwet van de thermodynamica opbotsen, die leert dat alle omzetting, dus ook die van vuil in weer schoon water, energie kost, die grotendeels als afvalwarmte wordt geloosd. Daarmee is dan het evenwicht verbroken, want deze afvalwarmte kan niet meer worden vastgehouden of weer opgenomen in een kringloop, zodat de uiterste consequentie is dat het hele systeem zoetjesaan in grotere wanorde of zg. entropie geraakt.

Dit gebeuren wordt door ir. Hans Peters De Wet van Behoud van Ellende genoemd, een boek dat 2 jaar geleden verscheen, maar door de vele mij bekende economen niet werd gelezen. Om te ontsnappen aan deze Wet van Behoud van Ellende hebben Westerse economische systemen altijd minder fraaie toeren uitgehaald. De orde hier en nu moet ten koste gaan van een (vorm van) wanorde elders.

Zo werden eerst de koloniën leeggehaald; daarna was de arbeiders-klasse de dupe en kwamen (voor emigratie) Nieuwe Werelden beschikbaar. Produktieorde hier en nu gaat nog altijd ten koste van een Derde Wereld of van het Milieu, waar de wanorde is. De nieuwste uitweg is de Toekomst, die nu als credit-zijde wordt gebruikt voor ons welvaarts-debet. Pas wanneer de noodzakelijke orde-wanorde-verhouding niet meer mogelijk is, stuit het economische systeem op z'n eigen onmogelijke uitgangspunten. De wanorde-kant (arbeiders, koloniën, Derde Wereld, emigratielanden, milieu en toekomst) staat zo zoetjesaan niet meer vrijelijk ter beschikking voor verdere desintegratie door de ordekant.

Dit uit zich via allerlei sociaal-politieke gebeurtenissen, die zo gevarieerd zijn dat zij nauwelijks vallen te beschrijven. Wie goed leest, ziet dat de krant er iedere dag mee vol staat. Een paar voorbeelden, die de verrassingsvrije studie veel verrassingen biedt:

1) de mensen kopen minder dan de economen hadden voorgerekend, en om uiteenlopende redenen. Weerzin tegen slechte kwaliteit, afkeer tegen het gebodene, wie heeft dat niet en hoe groot is de invloed ervan op de recessie? Er zijn bijv. nogal wat (psychologische, sociologische) redenen te bedenken, waarom computers en apparaten, die bedoelen allerlei sociale relaties overbodig maken, op zulke weerstanden stuiten dat zij geen markten vinden.

2) de binnenlandse exportmarkten zijn te klein voor de capaciteit van de totale Westerse produktiemachine. Er zijn wel genoeg mensen 'overzee', maar het cultuurpatroon en de sociale infrastructuur om produkten van Westerse origine te absorberen, zijn afwezig. Aanpassing vindt of niet plaats óf kost veel tijd - en daar had de Westerse econoom niet aan gedacht, want die wil nu verkopen en niet in 2030.

3) de produktiecapaciteit van de industrielanden werd opgebouwd in tijden dat de samenleving er maar niet genoeg van kon krijgen.

Ondernemers en economen kijken verlangend terug naar de eensgezinde jaren van opbouw tussen 1945 en 1970, toen alles kon. Een samenleving zonder auto's of gloeilampen is echter iets anders dan een samenleving zonder video-recorder en minicomputers voor de boodschappen, terwijl ook binnenlands de culturele verschillen tussen de sociale klassen een grote belemmering vormen om allerlei produkten aan de hele bevolking te slijten.

De cultuur van de ondernemer of de reclameman is niet die van de plattelander of de industriearbeider. En dus is er een ander (lager?) consumptie-niveau/patroon. Luxe Overcapaciteit zoekt eerst een uitweg naar exportmarkten. Als die er niet zijn wordt die uitweg gevonden in werkloosheid en recessie, het antwoord van economen is dat overcapaciteit pas een feit is als iedereen het luxe-consumptiepatroon heeft van de klasse, waartoe de econoom zelf behoort. Hij vergeet daarbij dat er nooit meer kan dan er kan, en dat het plafond misschien wel ligt op het produktieniveau van bijv. 1960 of een ander willekeurige grens (die bij een beetje interdisciplinair denken wel valt te bepalen, maar daarvan is uiteraard geen sprake). En dat zou betekenen dat er meer wordt gewild dan er kan. Dit gegeven is misschien wel de grootste verrassing, hoewel vermoedelijk enige honderden culturen ons voorgingen op de weg, die volgt als er méér wordt gewild dan er kan. Hoe kom je echter te  weten, wat er dan nog wél kan?

In de genoemde verrassingsvrije studie wordt hierover niet nagedacht, behalve dat in de wandelgang de ene econoom aan de ander vraagt of deze dit eventjes wil uitrekenen, nog vóór de volgende vergadering graag. Volgens Hueting is dat méér willen dan er kan al aangetoond door de toch niet geringe achteruitgang van het milieu. De kritiek op deze stelling luidt dat dit bewijs niet is geleverd zolang het niet goed is uitgerekend.

Uit de genoemde literatuur komen enige aanvullende gegevens, die een huis-tuin-en keukenvoorbeeld behoeven. De samenleving is een lichaam of systeem dat gevoed moet worden om continuïteit en stabiliteit te waarborgen. Nemen wij aan dat deze voeding uit kaas bestaat, dan is het korstje om de kaas een noodzakelijke bescherming om de voedzame kern. Het is echter denkbaar dat door een combinatie van wanbeheer, misverstane verbanden en bureaucratisering de korst op een dag dikker is geworden dan de kaas zelf, die niettemin even dik lijkt en aan de goegemeente de schone schijn van véél biedt. Soms lijkt de kaas zelfs te groeien, maar ook dan wordt alleen de korst steeds dikker. Dit nu is met de samenleving als systeem aan de hand. De korst is het niet-produktieve gedeelte, dat zwaarder wordt dan het produktieve deel van de maatschappij.

De korst bestaat niet alleen uit steeds uitdijende bureaucratieën, die elkaars klant zijn en steeds onbestuurbaarder worden. De, korst bestaat ook uit de produktie van milieubeschermende apparatuur, die ten onrechte tot de economische groei wordt gerekend, maar vanzelfsprekend niet tot de inkomsten, maar bij de uitgaven geboekt moet worden. De korst bestaat vooral uit het onvermogen van de mensen om zich, in massale organisaties en verbanden thuis te voelen, ermee om te gaan, het systeem effectief te besturen. Henderson heeft hiervoor het begrip 'transaction costs' ingevoerd: de samenleving ziet een groot deel van zijn nationaal inkomen verdwijnen in de kosten van het tegengaan van milieuvervuiling, misdaadbestrijding, bureaucratische ingewikkeldheid, conflictbeheersing en vergelijkbare ellende, de onvermijdelijke bijprodukten van een steeds onoverzichtelijker systeem, men denke aan de hoeveelheid ambtenaren, adviseurs, consultants, vergaderingen, conflicten, spanningen, energie, materiaal, papier enz., die nodig zijn om dat besluit te nemen, dat later ooit eens een fractie van de gemaakte kosten terugverdient. 'Men denke aan de meer dan exponentieel groeiende aantallen verbindingen tussen personen op besluitvormingsniveau.

Voor de 56 directeuren-generaal van onze departementen en hun assistenten is dit aantal bijv. 10 " De laatste verrassing voor de toekomstverkennende economen is een cadeautje van prof. Howard Odurn, een systeem-analist en ecoloog, die het begrip netto energie invoerde. Voor elke produktieve activiteit is energie nodig; ook voor de produktie van energie zelf. Toegepast op een snel groeiend energiesysteem blijkt dat we onszelf voor de gek houden, als we zeggen dat er bijv. 100 eenheden energie uit een bron komen. We moeten zeggen 100 minus de 10, 20 of 120 eenheden, die we in de bouw, exploratie of het onderhoud van die bron of dat energiesysteem al gestopt hadden! Volgens Odum lopen we zo écht tegen de grenzen van het mogelijke aan, en hij ziet de in de hier gemaakte rekenfoutjes de eerste oorzaak van de inflatie en de economische crisis

 /  1970-1979  / DIVERSE 1975-12-24